پروفسور نادر خلیلی، مبدع ابرخشت و سازه‌های سرامیکی از معماری یخدان‌ها، بادگیرها و آب‌انبارهای کویری ایران در سازه‌های گنبدی و خشتی خود الهام گرفت و برای تحقق رؤیایش ساختمان‌هایی از خاک ساخت. او تلاش کرد این خانه‌ها در عین سادگی و ارزانی دارای یک فناوری تمام و کامل برای مقابله با بلایای طبیعی باشند. در حقیقت او یک روش ساخت ابتدایی ابداع کرد و تمام عمر تلاش کرد آن را در اختیار مردمی فقیر و حاشیه‌نشین قرار دهد که در جست‌وجوی سرپناهی امن و ارزان هستند. او می‌خواست این فناوری را به بیش از یک‌سوم جمعیت زمین در جهان تقدیم کند که یا در زاغه‌هایی از آهن، چوب و خاک زندگی می‌کنند یا اصلاً پناهگاهی ندارند.

در گزارش زیر ضمن مصاحبه با مهندس هومان‌فضلی، دانش‌آموخته دانشگاه برکلی کالیفرنیا و دستیار ارشد پروفسور نادر خلیلی که هم‌اکنون در حال ‌توسعه و آموزش سبک خانه‌سازی ابرخشتی اروپا و آفریقای‌شمالی و مرکزی و ایران است، درباره این معمار چیره‌دست نیز بیشترمی‌خوانیم.

طرحی نو در صنعت معماری

وقتی قرار است سازه‌ای ابرخشتی بنا شود، از رنج تهیه مصالح صنعتی خبری نیست. مصالح فقط خاک و گونی و سیم‌خاردار است و همه این مصالح هم از همان محل ساخت خانه تأمین می‌شود. ابرخشت یا Super Adobe یا ابرچینه کیسه‌هایی دراز با عرض کم هستند که با خاک پرشده و روی ‌هم سوار می‌شوند. سیم‌خاردارها بین لایه‌ها قرار می‌گیرد (سیم‌خاردار بین گونی‌ها نقشی همانند میلگرد در بتن مسلح دارد) و به همین شکل دیوار بالا می‌رود. در حالت گنبدی، کیسه‌های فتیله‌ای شکل به ‌صورت حلقوی روی‌ هم  گذاشته می‌شوند تا جایی که رفته‌رفته دوایر کوچک و کوچک‌تر شده و سازه گنبدی در قامت یک اَبَرخشت شکل بگیرد و در نهایت روی آن با کاهگل پوشانده ‌شود. آزمایش‌های زلزله‌نگاری نشان داده این نوع بناها که قابلیت افزوده شدن بخش‌های مختلف به آن نیز وجود دارد، توان مقابله‌ای کم‌نظیری را برابر لرزه‌های سنگین دارد. بدین‌ترتیب چنین ساختمانی ضمن اینکه می‌تواند نوعی مسکن ارزان برای مردم محسوب شود، به دلیل فناوری ساختش می‌تواند به‌ عنوان سرپناه در مواقع اضطراری نیز مورد استفاده قرار بگیرد.

   یک فناوری مکمل

سازه‌های گنبدی ابرخشت یک راه‌حل ساده، ارزان، ضدزلزله و مناسب برای حل مشکل مسکن در مناطق محروم است. در حالی‌ که پلان این خانه‌ها برای ساخت خانه‌های کوچک ایده‌آل است ولی سطح زیربنا و تعداد اتاق‌های این بناها را می‌توان براساس تعداد اعضای خانوار تغییر داد. یعنی ما برای طراحی محدودیت نداریم ولی ادعا نداریم که همه کار را می‌شود با این فناوری انجام داد. هر چه بیشتر این فناوری را برای سازه‌های کوچک دورافتاده روستایی انجام بدهیم، وقت و مصالح رایج بیشتری را در اختیار پروژه‌های دیگر قرار داده‌ایم. برخی فکر می‌کنند اجرای این بناها در مناطق روستایی و زلزله‌زده یا سیل‌زده، پیمانکاران را بیکار می‌کند، در صورتی‌ که این‌طور نیست، این فناوری جایگزین ساختمان‌های مدرن نیست بلکه این یک فناوری مکمل است. در کرمانشاه پیمانکاران برای ساخت‌وساز در خیلی از روستاها مشکل داشتند، در چنین شرایطی ابرخشت به ما کمک می‌کند.

  ساخت مسکن در مناطق محروم

تأکید روی آموزش داریم. نیاز داریم این فناوری را به تعداد زیادی از آدم‌ها، مصرف‌کنندگان و مسئولان و ناظران یاد بدهیم و به‌ سرعت در مناطق زلزله‌خیز یا در بافت‌های

رو به تخریب از آن استفاده کنیم. در حال حاضر در هر پروژه  کارگران و محلی‌ها را آموزش می‌دهیم. پروفسور خلیلی دنبال این نبود که کار شخصی بکند، دنبال این بود که این دانش بیشتر در دسترس مردم قرار بگیرد. نمی‌گفت ما ساختمان ساختیم می‌گفت ما یک نحوه آموزش را ایجاد کردیم؛ چرا که وقتی به فردی آموزش دادید دیگر کسی نمی‌تواند آن آموزش را از او پس بگیرد. خلیلی دوست داشت در را برای مردم باز کند. دغدغه خلیلی و شاگردانش ساختمان‌سازی نبوده، درد دواکردن بود یعنی اینکه این روش ساختمان‌سازی را در اختیار کسانی که نیاز دارند قرار بدهد. به‌ تازگی چند پروژه در سیستان اجرا شد. چند نفر از مهندسان جوان که در کارگاه دانشگاه فنی و حرفه‌ای زنجان شرکت کرده بودند مردم بومی را آموزش دادند و به کمک آن‌ها ساخت دو گنبد در دو روستا را پیش بردند. به‌ طور کلی می‌شود گفت هدف ما هم همین است که با آموزش یکسری از مردم قدم‌های کوچک برای توانمندسازی بقیه برداریم تا آن‌ها بتوانند در روستاهای محل سکونتشان با کمک هم‌ خانه‌هایی ایمن برای خودشان بسازند. خوشبختانه در حال حاضر در ایران  پروژه‌های خودجوش زیادی در حال انجام است. زیبایی کار این است که مردم خودشان در تلاش هستند تا از طریق فضای‌مجازی و اینترنت ساخت این بنا را یاد بگیرند، ولی چقدر حیف که بیشترین گنبدهایی که تخریب می‌شود در همین ایران است و نکته جالب اینجاست که یک گنبد به شیوه ابرچینه اصولاً غیرقابل‌تخریب هست ولی چون مردم آموزش ندیده‌اند و اصول ساخت را رعایت نمی‌کنند گنبدهایشان در آخرین مرحله خراب می‌شود. این موقعیت خوبی است که بگوییم هدف ما و مؤسسه خلیلی در ایران آموزش است و ما به امید خدا برنامه آموزش رسمی با اخذ گواهی‌نامه از  کال‌ارث WWW.Calearth.org را به ‌زودی در ایران کلید خواهیم زد تا هر یک از مردم که قصد دارند بنایی به این سبک معماری بسازند اصول آن را نیز آموخته باشند.

ابرچینه ارزان یا مقرون‌به‌صرفه؟

قیمت سازه ابرخشتی معادل تهیه یک کانکس یا رایگان نیست بلکه اگر قرار باشد این ساختمان‌ها در مناطق زلزله‌زده یا سیل‌زده کشور ساخته شوند به‌طورقطع یقین هم کیفیت و هم قیمت تمام‌شده ابرخشت خیلی بهتر از ساختمان‌هایی است که هم‌اکنون در دسترس مردم هستند، ساختمان‌هایی که ممکن است باز هم  توان ایستادگی در برابر بلایای طبیعی را نداشته باشند. در صورتی ‌که ساخت سکونتگاه ابرخشتی در مجموع به‌صرفه‌تر از دیگر ساختمان‌هاست، اساس مقاومت خانه‌های ابرخشتی به‌ جای مصالح ویژه در طراحی هوشمندانه آن‌ها خلاصه می‌شود. در بسیاری از مناطق زلزله‌خیز، مصالح بومی خاک است و ما می‌توانیم این بناهای مقاوم را با خاک بنا کنیم. مزیت دیگر سهولت این نوع ساخت‌وساز نسبت به دیگر ابنیه است که نیروها و کارگران بومی در یک روستا و حتی با کمک همسایگان و خویشاوندان می‌توانند پس از آموزش، به کمک هم‌ خانه‌های یکدیگر را در کمترین‌مدت بسازند. در درازمدت این ساختمان یک سرمایه‌گذاری طلایی است و هزینه‌هایش را با صرفه‌جویی در انرژی و جلوگیری از هدررفت آن  پوشش می‌دهد.

تأییدیه استاندارد ساختمان

ابرچینه به‌ تازگی تأییدیه شورای بین‌المللی آیین‌نامه ساختمان را نیز گرفته است. هر سازه‌ای نیاز به یکسری محاسبات و برخی پارامترها دارد. پیشتر نبود این پارامترها دست‌وبال مهندسان را می‌بست و اکنون این آیین‌نامه در را برای متخصصان در سطح جهانی باز می‌کند تا وارد میدان شوند.در حال حاضر انواع معماری خاک در همه جای دنیا رو به رشد است و ابرخشت هم به نوع خودش هر روز دارد گسترش پیدا می‌کند. پروژه‌های خودجوش که مردم در کشور آمریکای‌مرکزی و جنوبی و استرالیا و اقصی نقاط اروپا انجام می‌دهند رو به ازدیاد است. در استرالیا به دلیل خشکسالی و آتش‌سوزی‌های سال اخیر استفاده از ابرخشت با استقبال بیشتری مواجه شده است. با وجود تأییدیه‌های بین‌المللی وقت آن رسیده به دلیل مختصات اقتصادی و اقلیمی کشورمان که هرلحظه در خطر بروز بلایای طبیعی قرار دارد، راه صحیحی پیدا کنیم که بتوانیم این روش ساخت را در دسترس مردمی که نیاز دارند، بگذاریم. باید متولیان امر کمک کنند به چارچوب مشخصی برای عرضه همگانی این روش در کشور خودمان برسیم.

استقبال جهانی

چندی‌پیش زلزله‌ای در نپال رخ داد، ویرانی‌های زیادی به بار آمد اما چندین گنبد به این سبک که سال‌ها پیش ساخته شده بود بدون کوچک‌ترین خرابی پابرجا ماند و همین سبب شد سبک معماری در نپال بسط پیدا کند. آتش‌سوزی در کالیفرنیا نیز نشان داد حرارت آتش نمی‌تواند به این سازه‌های گنبدی و وسایلی که در آن قرار دارد هیچ صدمه‌ای بزند. ابرچینه در برابر سیلاب هم همین‌قدر مقاوم است و اساساً این فناوری برای مهار آب‌های سطحی و جلوگیری از فرسایش نیز کاربرد دارد. 20 سال پیش می‌گفتند این معماری مناسب آفریقاست اما اکنون در اروپا و آمریکا در بالاترین سطوح معماری از این دانش استفاده می‌کنند. ما یک نوستالژی رو به عقب نیاوردیم بلکه یک دانش پویا و رو به‌رشد را عرضه می‌کنیم که در معروف‌ترین شهرها، از آن برای ساخت‌وساز الهام می‌گیرند.

 رونق بومگردی

وقتی ابرخشت ابداع شد چیزی به نام اکوتوریسم و بومگردی وجود نداشت و این پویایی فناوری ابرخشت است که حتی بازارهایی که موقع ابداع این روش ساخت وجود نداشتند، امروز از این فناوری برای ادامه مسیر خود بهره می‌گیرند.

یکسری کارها طی 30سال منسوخ می‌شوند، ولی این دانش همچنان به‌روز بوده و تاکنون درهای زیادتری به رویش باز شده است. هنوز هم دارد رشد می‌کند یعنی بازارها و گرایش‌هایی که در موقع خلق و ثبت این فناوری وجود نداشته اکنون دارند رو به این فناوری باز می‌شوند، حتی چاپ سه‌بعدی که وجود نداشته و اکنون دارد به سمت چنین فناوری‌هایی می‌آید.

اگر قرار باشد پروژه بومگردی اجرا کنیم، آن پروژه‌ای برای ما ارجحیت دارد که بیشتر به نفع محلی‌ها باشد و آن‌ها را وارد پروسه آموزش کرده و موجبات ادامه کار توسط محلی ها

را هم فراهم کند. در ایران بازار بومگردی و ساخت‌وساز شخصی روبه‌رشد است و دوست داریم پروژه‌های الگو را در این حوزه کلید بزنیم تا اگر قرار است تأثیری روی ماهیت کارهای بعدش داشته باشد، استانداردهای جدیدی از کار به مردم ارائه‌ شده باشد.

خوب است یادآوری کنم ما قرار نیست ابرچینه را وارد بافت‌های متراکم کنیم یا طبقاتش را زیاد کنیم. معتقدیم درست نیست در روستا با تیرآهن و تراورتن سازه‌های مدرن بسازیم که مطابق استانداردهای ساختمان‌های صنعتی نیز نیستند و برمی‌گردیم به این بحث که اگر در مناطقی از کشور امکانات محدود است، بهتر است با خاک، گونی و سیم‌خاردار و تخصص محلی یک ساختمان آبرومند، پایا و مستحکم بسازیم تا مصالح به قیمت ارزان‌تردر خدمت ساخت‌وسازهای شهری  قرار بگیرند.

انتهای پیام/